Gracjan Chmielewski (1841 – 1930) – herbu Wieniawa, magister nauk przyrodniczych, założyciel i prezes Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Lublinie, powstaniec styczniowy. Gracjan Chmielewski urodził się 18 grudnia 1841 r. w Kraśniku, w rodzinie szlacheckiej. Był synem Franciszka i Agnieszki ze Świtanowskich. Uczęszczał do Szkoły Powiatowej Realnej
w Lublinie, a następnie do Gimnazjum Lubelskiego na oddziale fizyczno-matematycznym. W 1862 r. rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym w Instytucie Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym w Puławach. Tam też został zwerbowany przez szkolnego kolegę Karola Świdzińskiego do działań konspiracyjnych przeciwko Rosjanom.
Podczas powstania styczniowego, działając w „Oddziale Lubelskim” liczącym około 700 osób, zmuszony był do ucieczki przed armią rosyjską. Dezercje oraz kryzys wewnątrz oddziału poskutkowały podziałem młodzieży puławskiej na dwie niewielkie grupy, które przeprawiały się pomiędzy brzegami Wisły. Powstańcy, zmęczeni ciągłym odwrotem, zatrzymali się we dworze Ignacego Ośmiałowskiego, co okazało się błędem. Znaczące siły wroga, dopadły odział lubelsko-puławski, całkowicie go rozbijając i zmuszając do wycofania się w stronę Sandomierza. Chmielewski kontynuował walkę w powstaniu styczniowym, dołączając do oddziału gen. Mariana Langiewicza.
Uczestniczył w wielu bitwach, między innymi: pod Świętym Krzyżem, Staszowem i Małogoszczą, gdzie jego oddział poniósł znaczne straty (niemal 300 zabitych oraz 500 rannych), co poskutkowało wycofaniem się do Bolmina. Nie zgasiło to jednak zapału Chmielewskiego, który kontynuował walkę aż do Grochowisk. Powstańcy borykali się z problemem kończących się zapasów, przez co byli zmuszeni do przyjęcia taktyki obronno-odwrotowej. Podczas ostatniej walki kampanii został ranny i powrócił do domu rodzinnego na Lubelszczyźnie. Tam przebywał na kuracji leczniczej aż do lipca 1863 r.
Chmielewski, już jako podporucznik, dołączył do 350-osobowego oddziału płk. Tomasza Wierzbickiego, który na wezwanie płk. Heydenreicha, ps. „Kruk” skierował się na Kanią Wolę. 23 lipca oddział został zaatakowany i dotkliwie pobity, a powstańcy musieli ratować się ucieczką. Wkrótce Chmielewski, już pod nowym dowództwem, wziął udział w największych zwycięskich bitwach powstańczych na Lubelszczyźnie – pod Chruśliną i Żyrzynem. Brak amunicji doprowadził do podjęcia decyzji o rozformowaniu oddziału, kończąc tym samym powstańczą historię Chmielewskiego.
Po upadku powstania Chmielewskiemu udało się zataić swoją przeszłość oraz podjąć naukę na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym w Szkole Głównej w Warszawie. Po ukończeniu studiów został nauczycielem, cieszącym się dużym autorytetem wśród swoich uczniów. Specjalizował się
w botanice i brał udział w badaniach krajowej flory oraz fauny. Na emeryturze powrócił do Lublina, gdzie zorganizował pierwsze polskie Prywatne Gimnazjum im. Stanisława Staszica. Dzięki dobremu zarządzaniu placówką Chmielewski zapewnił jej wysoką pozycję oraz popularność. Podczas swojej dyrektury dbał o sprawy uczniów i wspierał młodzież z biedniejszych rodzin. Chmielewski sprawował urząd dyrektora przez 13 lat.
W 1908 r. założył Lubelski Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTT), pełniąc funkcję jego prezesa. Zajmował się popularyzowaniem treści botanicznych, organizował wycieczki krajoznawcze oraz pisał podręczniki szkolne. W 1911 r. został członkiem zarządu Towarzystwa Przyjaciół uczącej się młodzieży. W 1918 r. przeprowadził się do Sadurek pod Nałęczowem, gdzie poświęcał wiele czasu florystyce Lubelszczyzny. Zmarł w 1930 r., a jego pogrzeb był prawdziwą uroczystością patriotyczną, w której uczestniczyły jednostki wojskowe, naukowe oraz liczni mieszkańcy Lublina. Za swoje męstwo w trakcie powstania został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, a pośmiertnie Krzyżem Niepodległości z Mieczami.
[GG] [DS]- Patent ukończenia Szkoły Powiatowej Realnej przy Gimnazjum Gubernialnym w Lublinie Gracjana Chmielewskiego z 1858 r.
zespół 35/527/0, Gimnazjum Wojewódzkie Lubelskie, sygn. 490
- Świadectwo maturalne Gracjana Chmielewskiego z 1861 r.
zespół 35/527/0, Gimnazjum Wojewódzkie Lubelskie, sygn. 491
