Arnsztajnowa, Franciszka

Franciszka-Arnsztajnowa_ze-zbiorow-WBP-im.-H.-opaci-skiego-rkps-2156

Franciszka Arnsztajnowa (1865-1942) – poetka, literatka, tłumaczka, współzałożycielka Związku Literatów w Lublinie, przedstawicielka zasymilowanej inteligencji żydowskiej.

Urodziła się 19 lutego 1865 r. w Lublinie. Jej ojcem był Bernard (Berek) Meyerson zamożny kupiec, wieloletni Dyrektor Towarzystwa Kredytowego Miasta Lublina a matką powieściopisarka Malwina (Małka) Meyerson z Horowitzów. Była prawnuczką ortodoksyjnego rabina Azriela Horowitza. Bratem jej był jeden z czołowych filozofów Emil Meyerson (1859-1933).

Po zdaniu matury w żeńskim gimnazjum w Lublinie, odbyła dwuletnie studia przyrodnicze w Niemczech. Jeszcze w gimnazjum rozpoczęła konspiracyjną pracę oświatową wśród analfabetów, prowadzoną aż do powstania szkoły polskiej. Wybuch I wojna światowej zastał ją w Szwajcarii. Po powrocie do Lublina z mężem Markiem Arnsztajnem kontynuowała  pracę społeczną, charytatywną i konspiracyjną w organizacjach strzeleckich i w Polskiej Organizacji Wojskowej. Za tą działalność niepodległościową została odznaczona: Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Kawalerskim Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych.

Debiutowała w Kurierze Codziennym. Pierwszy zbiór wierszy „Poezje” opublikowała w 1895 r. Wydawała także wspólnie z Józefem Czechowiczem. W 1934 r. ukazał się ich wspólny tomik poezji poświęcony Lublinowi „Stare kamienie”, a w 1939 r. napisali poetycki dwugłos pt. „Razem”. W 1932 r. wraz z Józefem Czechowiczem założyli lubelski oddział Związku Zawodowego Literatów Polskich. Była tłumaczką, głównie literatury angielskiej m.in. Douglasa Jerrolda, Rudyarda Kiplinga, Herberta George’a Wellsa, Williama Somerseta Maughama. Pisała także wiersze dla dzieci i okolicznościowe m.in. na jubileusz Wacława Nałkowskiego czy też z powodu śmierci Marii Konopnickiej i Bolesława Prusa.

W 1934 r. przeniosła się do Warszawy. Okoliczności jej śmierci nie są znane, prawdopodobnie zginęła w obozie zagłady w Treblince. Jej mężem był Marek Arnsztajn (1855-1930), lekarz, działacz społeczny i polityczny, a synem Jan Karol Arnsztajn (1897-1934) – lekarz i działacz niepodległościowy, miłośnik sportu.

Dom Arnsztajnów przy ul. Złotej nr 2 w Lubinie, zapisał się we wspomnieniach współczesnych jako ośrodek polskiego patriotyzmu i ruchu niepodległościowego.

  • Akt małżeństwa Berka Meyersona i Małki Horowicz.
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 26 października 1855 r.
    zespół: 35/1753/0, ASC Okręgu Bożniczego w Lublinie, sygn. 70, nr aktu M40/1855 r.

Komentarz: Małżeństwo rodziców Franciszki Arnsztajnowej Berka (Bernarda) Meyersona i Małki (Malwiny) Horowicz zostało zawarte 24 października 1855 r. w Lublinie. Berek (Bernard) Meyerson – ur. ok. 1837 r. Tykocinie (ówczesna gubernia augustowska), syn Herszka kupca i Fajgi, bogaty lubelski kupiec, wieloletni Dyrektor Towarzystwa Kredytowego Miasta Lublina. Małka (Malwina) Horowicz – urodzona 1839 r. w Lublinie, córka Egyela i Frymety, literatka pisząca powieści o tematyce żydowskiej.

  • Akt urodzenia Ezrajela Szoela Froima Meyersona urodzonego 12 lutego 1859 r. w Lublinie, syna Berka Meyersona i Małki z domu Horowicz.
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 24 lutego 1859 r.
    zespół: 35/1753/0, ASC Okręgu Bożniczego w Lublinie sygn. 76, nr aktu U61/1859

Komentarz: Emil (Ezrajel Szoela Froima) Meyerson (1859-1933) – chemik i wybitny filozof – syn Berka Meyersona i Małki Horowicz, brat Franciszki Arnsztajnowej. W 1870 r. wyjechał do Niemiec, gdzie ukończył szkołę średnią. Studiował na uniwersytetach – w Leipzig, Berlinie, Göttingen i Heidelbergu. W 1882 r. osiedlił się we Francji. Początkowo pracował w laboratorium chemicznym jako stypendysta Collège de France. Następnie podjął pracę w Havas, pierwszej na świecie agencji informacyjnej. W wolnym czasie pracował naukowo nad własnymi teoriami z zakresu filozofii nauki. Utrzymywał kontakty z wybitnymi filozofami m.in.: z Einsteinem czy z Bergsonem. Był członkiem paryskiej Akademii Nauk, odznaczony został orderem Legii Honorowej. Kolekcjoner – sztychów polskich.

  • Wpis zameldowania Berka Meyerson i żony jego Małki oraz ich syna Ezryela zamieszkałych w Lublinie
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, ok. 1860 r.
    zespół: 35/22/0, Akta miasta Lublina, Księgi ludności stałej miasta Lublina, sygn. 114.

Komentarz: Skorowidz ksiąg ludności miasta Lublina pod Lit „M” pod poz. 2-4 figuruje: Berek Meyerson handlarz sukna i żona jego Małka oraz ich syn Ezryel zamieszkali w Lublinie w domu pod nr policyjnym 111.

  • Akt urodzenia Hanny Frymety Meyerson urodzonej 19 lutego 1865 r. w Lublinie, córki Berka Meyersona i Małki z domu Horowicz
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 4 marca 1865 r.
    zespół: 35/1753/0, ASC Okręgu Bożniczego w Lublinie, sygn. 84, nr aktu U210/1865 r.

Komentarz: Hanna Frymeta używała później imion Franciszka Hanna.

  • Akt urodzenia Klary Henryki urodzonej 12 września 1873 r. w Lublinie, córki Berka Meyersona i Malwiny z domu Horowicz
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 14 września 1873 r.
    zespół: 35/1753/0, ASC Okręgu Bożniczego w Lublinie, sygn. 94, nr aktu U367/1873 r.

Komentarz: Klara Henryka używająca później imienia Henrietta najmłodsza z rodzeństwa Meyersnów wyemigrowała do Francji jako 21-latka, poślubiwszy pracującego tam lekarza Braumanna, polskiego Żyda. Mieszkała w Paryżu wspólnie z bratem Emilem.

  • Akt małżeństwa Mordko vel Marka Arnsztajna i Hanny Frymety vel Franciszki Meyerson
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 14 września 1873 r.
    zespół 35/1753/0, ASC Okręgu Bożniczego w Lublinie, sygn. 107, nr aktu 83/1884 r.
  • Powołanie Bernarda Mejersohn, na Vice Dyrektora Towarzystwa Kredytowego miasta Lublina
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1885 r.
    zespół: 35/651/0, Lubelskie Towarzystwo Kredytowe Miejskie, sygn. 1.

Komentarz: Niniejsza informacja pochodzi z protokołu Komitetu założycielskiego Towarzystwa Kredytowego miasta Lublina, które odbyło się w siedzibie Resursy Kupieckiej z 2 grudnia 1885 r.

  • Powołanie Marka Arnsztajna, do Komitetu Nadzorczego Towarzystwa Kredytowego miasta Lublina
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1899 r.
    zespół: 35/651/0, Lubelskie Towarzystwo Kredytowe Miejskie, sygn. 1.

Komentarz: Niniejsza informacja pochodzi z protokołu Towarzystwa Kredytowego miasta Lublina, które odbyło się w lokalu Lubelskiego Towarzystwa Muzycznego 25 kwietnia 1889 r.

  • Powołanie Bernarda Mejersona do Komitetu Nadzorczego Towarzystwa Kredytowego miasta Lublina
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1900 r.
    zespół: 35/651/0, Lubelskie Towarzystwo Kredytowe Miejskie, sygn. 1.

Komentarz: Niniejsza informacja pochodzi z protokołu Towarzystwa Kredytowego miasta Lublina, które odbyło się w lokalu Lubelskiego Towarzystwa Muzycznego 25 kwietnia 1900 r. Występuje w nim także jako członek Towarzystwa Marek Arenstejn [tak w dokumencie].

  • Wykaz lekarzy zamieszkałych w mieście Lublin, na którym widnieje wpis na nazwisko dr Marek Arnsztajn urodzony 1855 r. i zamieszkały w Lublinie przy ul. Złotej 2
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 30 stycznia 1919 r.
    zespół: 35/22/0, Akta miasta Lublina 1918-1939, sygn. 2519.
  • Wykaz lekarzy zamieszkałych w mieście Lublin, na którym widnieje wpis na nazwisko dr Marek Arnsztajn
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 3 luty 1919 r.
    zespół: 35/22/0, Akta miasta Lublina 1918-1939, sygn. 2519.

Komentarz: Marek Arnsztejn urodzony 1855 r., ukończył Uniwersytet Warszawski w lutym 1883 r., lekarz zamieszkały w kamienicy przy ul. Złotej 2 w Lublinie

  • Zaproszenie Komitetu Organizacyjnego Związku Lekarzy Rzeczpospolitej Polskiej na zebranie organizacyjne 26 października 1919 r., mające się odbyć w sali Towarzystwa Lekarskiego w gmachu Dominikańskim
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1919 r.
    zespół: 35/22/0, Akta miasta Lublina 1918-1939, sygn. 2519.
  • Ewidencja Stowarzyszeń z 1926 r. znajdujących się na terenie Starostwa Powiatu Lubelskiego
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1926 r.
    zespół: 35/410/0, Starostwo Powiatowe Lubelskie, sygn. 1433.

Komentarz: Klub Sportowy „Lublinianka” mający na celu uprawianie, pielęgnowanie i rozpowszechnianie zdrowotnych sportów wszelkiego rodzaju. Zarejestrowany został 30 marca 1923 r. a członkiem zarządu był Jan Arnsztajn (1897-1934)  – syn Franciszki i Marka, lubelski lekarz, działacz sportowy i poeta satyryk (współautor szopek lubelskich) .

  • Ewidencja Stowarzyszeń z 1926 r. znajdujących się na terenie Starostwa Powiatu Lubelskiego
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1926 r.
    zespół: 35/410/0, Starostwo Powiatowe Lubelskie, sygn. 1433.

Komentarz: Pod nr 101 niniejszej ewidencji znajduje się Lubelskie Towarzystwo popierania uczących się biednych dzieci żydowskich, w zarządzie którego znajduje się jako Marek Arnsztajn.

  • Spis lekarzy, zamieszkałych na terenie m. Lublina poz. poz. 4 widnieje Marek Arnsztajn zam. ul. Złota nr 2 i uprawnionych do praktyki zawodowej sporządzony w 1921 r.
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 28 stycznia 1921 r.
    zespół: 35/22/0, Akta miasta Lublina 1918-1939, sygn. 2520.
  • Wykaz literatów zamieszkałych w mieście Lublin sporządzony przez Oddział Sztuki i Kultury Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1923 r.
    zespół: 35/403/0, Urząd Wojewódzki Lubelski 1919-1939, Wydział Komunikacyjno-Budowlany, sygn. 3263.
  • Kwestionariusze autorskie wypełnione własnoręcznie przez Franciszkę Arnsztajnową
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1923 r.
    zespół: 35/403/0, Urząd Wojewódzki Lubelski 1919-1939, Wydział Komunikacyjno-Budowlany, sygn. 3263.

Komentarz: Kwestionariusz zawiera dane osobowe, ukończone szkoły oraz pseudonimy artystyczne poetki: F.A.M. – Jan Gorecki – Stefan Orlik

  • Protokół z posiedzenia Towarzystwa Kredytowego m. Lublina z dnia 30 września 1924 r., które odbyło się w lokalu własnym Towarzystwa przy ul. Powiatowej pod nr 7
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin, 1924 r.
    zespół: 35/651/0, Lubelskie Towarzystwo Kredytowe Miejskie, sygn. 2.

Komentarz: Podczas tego posiedzenia na Przewodniczącego Obrad wybrano Pana Romana Śląskiego, uczestnicy zebrania uczcili pamięć długoletnich kierowników – filarów Towarzystwa w tym. m.in. Bernarda Meyersona.

  • Pismo wraz ze statutem stowarzyszenia pn: Związek Literatów w Lublinie
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu:  Lublin, 8 kwietnia 1935 r.
    zespół: 35/403/0, Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Społeczno-Polityczny, sygn. 942.
Komentarz: Pismo zawiera własnoręczne podpisy wraz z danymi osobowymi założycieli Związku Literatów Polskich w Lublinie: Franciszki Arnsztajnowej, ks. Ludwika Zalewskiego, Józefa Łobodowskiego, Antoniego Madeja, Anieli Fleszarowej, Ludwika Alfonsa Kamykowskiego.
Związek Literatów powstał w Lublinie 21 maja 1932 roku. Jego założycielami byli: Franciszka Arnsztajnowa, Józef Czechowicz, Wacław Gralewski, Kazimierz Andrzej Jaworski, Józef Nikodem Kłosowski, Józef Łobodowski, Antoni Madej i Bronisław Ludwik Michalski. Pierwszym prezesem związku został Józef Czechowicz, sekretarzem zaś Antoni Madej. We wrześniu tegoż roku, odbyło się walne zebranie pisarzy, powołujące do życia Związek Zawodowy Literatów Polskich, z zarządem głównym w Lublinie. W latach 1932-34 prezesem była Franciszka Arnsztajnowa, 1934-35 Antoni Madej i 1935-39 Józef Łobodowski.
Podpisy własnoręczne: Arnsztajnowej, ks. Ludwik Zalewski [s. Teodora i Marianny, ur. 30 kwietnia 1878 r. dyrektor gimn. biskupiego; zam. Graniczna Nr 1], Józef Łobodowski [ur. 6 II 1909 r., s. Władysława i Stefanii, b. student KUL, zam. ul. Szopena nr 16, miał sprawy za przestępstwa prasowe w Sąd Grodzki i Okręgowy w Lublinie], Antoni Madej [s. Karola i Anny, ur. 13 VI 1899 r., nauczyciel, zam. ul. Wieniawska Nr 6], Aniela Fleszarowa, Ludwik-Alfons Kamykowski [s. Stanisława i Marii, ur. 6 marca 1891 r., nauczyciel, zam. przy ul. Ogrodowej Nr 3]
  • Akta nieruchomości położonej przy ul. Złotej nr 2 należącej do Marka i Franciszki Arnsztajnów
    Nr hipoteczny nieruchomości nr 7
    zespół: 35/22/0, Akta miasta Lublina, Inspekcja Budowlana miasta Lublina, sygn. 6005.
  • Plan sytuacyjny kamienic na Rynku w Lublinie
    Miejsce i data sporządzenia dokumentu: Lublin,  1935 r.
    zespół: 35/22/0, Akta miasta Lublina, 1918-1939, sygn. 3936.
BIBLIOGRAFIA
  • Araszkiewicz F., Twórczość literacka Arnsztajnowej [w:] Refleksy literackie, Lublin, 1934, s. 119-121.
  • Bielski K., Most nad czasem, Lublin 1963, s. 235-264.
  • Czernik S., Poeci Lubelszczyzny, „Kamena”, 1934/1935, nr 1.
  • Domański M., Arnsztajnowa Franciszka Hanna [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina, T. 1, Lublin, 1993, s. 14-16.
  • Dubik A., Tożsamość i opór: główne kategorie epistemologii Emila Meyersona, Toruń, 1995.
  • Kamieńska A., Poetka Lublina, dwugłos pokoleń, „Twórczość”, 1969, nr 10. Słownik Współczesnych Pisarzy Polskich, T. I, w. 1963, s. 136-137.
  • Wiśniewski St,, Arnsztein Marek [w:] Słownik biograficzny miasta Lublina, T. 1, Lublin, 1993, s. 17-18.